Hoe begin je aan de restauratie van een eeuwenoude, monumentale houtconstructie zoals die van de tiendenschuur in Heers? Stap 1 is het in kaart brengen van de staat van elke balk en elke houtverbinding. Voor die gespecialiseerde taak riep Herita de hulp in van houtexpert Martijn Remmen. Hij onderwierp de schuur aan een uitgebreid onderzoek.
Martijn, hoe begin je aan zo’n monumentale klus?
Het was een uitdaging, want zo’n tiendenschuur is best wel bijzonder. De constructie wijkt af van de projecten waar we normaal aan werken, daarmee bedoel ik een houten dak op een stenen gebouw. Hier is echt de volledige opbouw in hout. We kregen een enorme puzzel voorgeschoteld, een mikado als het ware. Eerst hebben we alle onderdelen van de schuur benoemd volgens de gangbare terminologie. De originele, historische telmerken die op de balken aanwezig zijn, hebben we in beeld gebracht en gecontroleerd. Op basis daarvan hebben we een beschrijving opgesteld. We hebben de houtconstructie geïnspecteerd en weerstandsboringen uitgevoerd. Nu weten we precies welke zones zwak zijn én we kunnen ze duidelijk benoemen en lokaliseren.
Historische telmerken, zeg je?
Een eeuwenoude constructie als deze werd niet per se ter plaatse gemaakt. Er is een geval bekend van een dak dat in Brussel werd opgebouwd en vervolgens op een schip werd gezet richting Nederland. De boot zonk en de dakkap werd onder water in het schip teruggevonden. Ook voor de tiendenschuur van Heers kunnen we aannemen dat de houtconstructie initieel op de grond werd gemonteerd, ofwel op het kasteeldomein zelf, ofwel verder weg. Op de gemonteerde grondconstructie werden telmerken aangebracht. Vervolgens werd de puzzel terug uit elkaar gehaald en verplaatst. Met de aangebrachte markeringen konden de onderdelen gemakkelijk in elkaar worden gezet in situ. De 17de-eeuwse bouwvakkerstelmerken van de tiendenschuur in Heers kan je vandaag nog steeds aflezen op de balken.
Onderdelen & terminologie
Deze tekening toont een dwarsdoorsnede van de monumentale tiendenschuur met zicht op één van de vijf asymmetrische spanten. Een spant bevat volgende onderdelen:
1. Ankerbalk, trekbalk
2. Gebintstijl, stijl
3. Korbeel, windschoor
4. Tussenschoor
5. Gebintplaat, draaghout
6. Nokgording, nokbalk
7. Nokstijl, koningstijl, makelaar
8. Schoorstijl
10. Muurplaat
Historische telmerken
- I – V Romeinse cijfers wijzen op de spantnummering van noord naar zuid.
- / Een schuin streepje aan het spantnummer betekent dat de balk zich in de oostzijde van de schuur bevindt.
- * Balken in de richting van de nok van het dak krijgen een asterisk.
- - Horizontale strepen nummeren de korbelen in de hoogte van de dakhelling.
- ^ Tussenschoren krijgen een nummer afgewerkt met een hoedje. Dit symbool geeft ook de bovenkant van de balk aan.
Wat heeft je onderzoek aan het licht gebracht?
Het huidige houtskelet werd naar alle waarschijnlijkheid in het midden van de 17de eeuw opgebouwd en is vrijwel onaangepast bewaard gebleven. Eerder stond er al een oudere schuur maar die werd dus vervangen. Historische schuren van deze omvang zijn relatief zeldzaam in de Zuidelijke Nederlanden. Een interessant detail aan de schuur van Heers is de asymmetrische opbouw waarvan we slechts enkele vergelijkbare voorbeelden kennen. Wellicht moesten de bouwers hun timmerwerk inpassen in een ouder metselwerk. Het perceel tussen de kasteelgrachten is immers beperkt.
Is de schade groot?
Er is spijtig genoeg sprake van verregaande degradatie, ja. Vochtinfiltratie en houtworm hebben de balken op meerdere plaatsen verzwakt. Daardoor zijn verschillende delen verzakt. Er zijn in de loop der tijd ook heel wat balken verdwenen.
Hoe willen jullie de restauratie aanpakken?
Grote delen van het houtwerk in de schuur zullen moeten worden gedemonteerd. Tijdens de werken zal er nood zijn aan een tijdelijk dak dat makkelijk open kan om hijswerken uit te voeren. We pleiten voor een restauratie met enkel traditioneel timmerwerk. Het vakmanschap waarmee deze schuur werd gebouwd, moet geëvenaard worden. De materiaalkeuze en constructiedetails vormen immers de kern van de identiteit van dit markante monument!
Een hele klus, maar wel de moeite waard toch?
Zeker! Het timmerwerk van de tiendenschuur van Heers imponeert niet alleen door haar monumentale gestalte, maar ook door haar uitvoeringskwaliteit en constructiedetails. Het is duidelijk dat deze schuur werd gebouwd met oog voor duurzaamheid. Mits correct gebruik en onderhoud kan een constructie als deze in principe meegaan tot in de eeuwigheid. Een mooie gedachte!
Een balk in spant vier (IIII) in de oostzijde van de schuur (/). De balk bevindt zich in de richting van de nok van het dak (*).
Martijn Remmen aan het werk in de gestutte tiendenschuur van het Kasteel van Heers.
Tom Palmaers
Help het Kasteel van Heers te redden!
Wil je graag een steentje bijdragen aan de restauratie van Kasteel van Heers? Dat kan op verschillende manieren!
- Word lid van Herita: beleef onze historische plekken. Samen zorgen we ervoor dat ze blijven bestaan.
- Word erfgoedvrijwilliger: schenk je talent en vrije tijd aan de conservatie van onroerend erfgoed.
- Doe een gift: alle donaties, groot en klein, helpen ons een stapje dichter bij ons doel: de redding van dit unieke slot! Vermeld 'Kasteel van Heers' bij je overschrijving.