Abdij van Herkenrode

Wandelaars en fietsers op Herkenrode kennen ongetwijfeld het tot de verbeelding sprekende infirmeriegebouw. Het pand is afgesloten voor publiek, want het verkeert in slechte staat. Herita is gestart met de vooronderzoeken voor de restauratie en krijgt daarbij de hulp van masterstudente Marijke Houvenaghel. Zij neemt als student erfgoedkundige het bouwhistorisch onderzoek voor haar rekening en helpt mee nadenken over een nieuwe toekomst voor het gebouw. 

Marijke, werkt als studente mee aan de toekomst van de Herkenrode infirmerie. Kan je iets meer vertellen over jouw studies en stage?   

Ik volg de richting erfgoedstudies aan het Raymond Lemaire Centrum voor Conservatie aan de KU Leuven. In opdracht van Herita onderzoek ik welke delen van de infirmerie historisch waardevol zijn en dus bijzondere aandacht verdienen tijdens de geplande restauratiecampagne. Hierbij besteed ik ook aandacht aan de huidige toestand van het gebouw, op materiaal-technisch en structureel vlak, om te kijken in welke conditie het gebouw verkeert en welk type toekomstige functies dit toelaat. Die inzichten zijn nodig, want de infirmerie, en in het bijzonder haar oorspronkelijke interieur, hebben erg geleden onder de gevolgen van de Franse bezetting (1794-1815) en de verpachting aan boerenfamilies nadien.

De indeling van het gebouw is uniek omdat ze afstand doet van de typisch middeleeuwse kloosterinfirmerie. In eerdere periodes koos men steeds voor een grote hal met een kapel. Men geloofde namelijk dat bezinning, gebed en geloof de beste medicijnen waren. In de Herkenrode-infirmerie van 1658 kom je binnen in een imposante hal waarvan het plafond is versierd met stukwerk. Centraal achteraan staat een monumentale staatsietrap die een altaar omarmt. Vier aparte kamers met haard geven uit op deze hal. Op de verdieping herhaalt die indeling zich. Over de vraag waarom de infirmerie nu juist op die manier is opgetrokken en hoe ze dan precies functioneerde is momenteel nog niet zo veel geweten. Ook dat zal ik verder onderzoeken.

Hoe voelt het om als student al zo betrokken te zijn bij een restauratie? 

Als student is het uiteraard een unieke kans om deel te nemen aan dit project en met mijn thesis een steentje te kunnen bijdragen aan het ontsluiten en herbestemmen van dit prachtige gebouw. Des te meer ik het gebouw en haar functioneren bestudeer, des te meer ik erdoor verwonderd geraak. Ik ben dan ook enthousiast dat deze ontdekkingen binnenkort mee zullen dienen als bron van informatie en inspiratie voor de restauratie en herbestemming.   

De infirmerie is best een opvallend gebouw op Herkenrode, niet? 

Inderdaad, het is een mooi voorbeeld van Maaslandse gevelarchitectuur. Let op de natuurstenen speklagen en hoekblokken, de kruisramen en consoles onder de kroonlijst. Niet enkel de architectuur, maar ook de materialen zijn regionaal: roodbruine baksteen, geelgrijze Maastrichtersteen en lichtgrijze maaskalksteen. Deze bouwwijze was erg in de mode in de streek in de 17e eeuw en spreekt vandaag nog steeds veel bezoekers erg aan. De opvallende gevelankers geven het bouwjaar van het gasthuis weer: 1658.

Wat weten we nog meer over de ontstaansgeschiedenis van de ziekenboeg?  

Het gasthuis werd opgetrokken in opdracht van abdis Anna Catharina de Lamboy (1653-1675), die met haar vele prestigieuze bouwprojecten een grote stempel drukte op de hele abdijsite. Het gebouw verving een oudere infirmerie, net ten westen ervan. De voormalige ziekenboeg, daterend van voor 1522, werd verbouwd tot slaapcellen voor de dames van Herkenrode.  

Deze renovatiecampagnes vonden plaats na het aflopen van de woelige periode van de Tachtigjarige oorlog (1568-1648). De relatief rustige, tweede helft van de 17de eeuw liet terug groei en bloei van de abdij toe. Anna Catharina de Lamboy greep haar kans om haar abdij in ere te herstellen. Onder haar abbatiaat werden naast de nieuwe infirmerie, ook de monumentale tiendenschuur, de daaraan verbonden abdijhoeve, de pachterswoning en de sacristie opgetrokken. Al deze gebouwen zijn vandaag nog steeds te bewonderen en vormen de stenen getuigen van een van Herkenrodes meest bloeiende periodes.

De huidige toestand van de infirmerie verraadt dat die bloeiperiode niet eindeloos bleef duren.  

Inderdaad, onder de Franse bezetting werden religieuze ordes afgeschaft en hun goederen automatisch geconfisqueerd als zijnde eigendom van de staat. Hieraan kon ook Herkenrode niet ontkomen. Omwille van gewetensbezwaren weigerden de zusters van Herkenrode de pensionbons van de Franse regering te accepteren. Daarmee hadden ze nochtans een deel van de abdij kunnen terugkopen.

In 1793 werd een inventaris opgemaakt van alle abdijgebouwen en -goederen. Vier jaar later werden ze openbaar verkocht aan twee industriëlen: Guillaume Claes en Pierre Libotton. De hele abdij deed vanaf toen dienst als landbouwbedrijf en suikerfabriek. Daarbij werd de infirmerie in de loop van de 19de eeuw benut als graanopslag en nadien als pachterswoning en dat bleef zo tot het begin van de 21ste eeuw. Dit desondanks het feit dat de kanunnikessen van het Heilig Graf uit Bilzen het gebouw in 1972 hadden gekocht, samen met de 16e- en 18e-eeuwse abdissenverblijven (die eerste renoveerden ze tot een modern klooster). In 1974 wordt op initiatief van de kanunnikessen de Abdij van Herkenrode beschermd als monument en de omgeving als landschap.

Hoe verging het dan de laatste jaren met de infirmerie?  

Sinds het uitdoven van haar functie als pachterswoning, vecht de infirmerie tegen verkommering door leegstand, maar daar komt nu stilaan een einde aan. De laatste kanunnikessen van het Heilig Graf verlieten Herkenrode in januari 2023. Daarmee werd de hele site, inclusief infirmerie, opgenomen als eigendom van Toerisme Vlaanderen. Herita is sinds 2023 erfpachthouder van de gehele site.  

Het infirmeriegebouw kan dus een nieuwe toekomst krijgen. 

Inderdaad, Herita wil de infirmerie nieuw leven inblazen. Het restauratieteam heeft alvast de nodige vooronderzoeken en enkele studies opgestart. Daarmee worden de huidige structurele en architectuurhistorische toestand van het gebouw opgemeten. Wil je op de hoogte blijven van het project? Check dan regelmatig de restauratieblog op herita.be of abonneer je op de nieuwsbrief.